بازنویسی تاریخ سومر: پژوهش جدید نقش خلیج فارس در پیدایش اولین تمدن جهان را برجسته می‌کند

یک مطالعه‌ی جدید در حال بازنویسی تاریخ پیدایش تمدن سومر باستان است؛ تمدنی که مدت‌ها به‌عنوان گهواره‌ی تمدن شناخته می‌شد. این پژوهش که در مجله PLOS One منتشر شده، استدلال می‌کند که تعامل جزر و مد، رودخانه‌ها و تغییر خط ساحلی در شمال خلیج فارس، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری کشاورزی و زندگی شهری در بین‌النهرین داشته است.

مجله اینترنتی باستان شناس : مطالعه‌ای با عنوان «پایه‌های مورفودینامیکی سومر» به سرپرستی لیویو گیوسان، دانشمند ارشد بازنشسته مؤسسه اقیانوس‌شناسی وودز هول، و رید گودمن، استادیار علوم اجتماعی محیطی در دانشگاه کلمسون، انجام شد. آنان با ترکیب داده‌های ماهواره‌ای، اطلاعات دیرینه‌محیطی، و نمونه‌های جدید مغزه‌برداری‌شده از محوطه تل‌الهیبه (محل شهر باستانی لاگاش) توانستند سیمای چشم‌انداز این منطقه را هزاران سال پیش بازسازی کنند.

به‌طور تاریخی، پژوهشگران رونق سومر در دوره اوروک (حدود ۶٬۰۰۰ تا ۵٬۲۰۰ سال پیش) را به شبانی، تجارت و تنوع منابع نسبت داده بودند. با این حال، این عوامل به‌تنهایی نمی‌توانند توضیح دهند که چگونه جوامع اولیه توانستند به کشاورزی مازاد دست یابند تا از شهر-ایالت‌های پیشرفته‌ای مانند اوروک، اور و لاگاش پشتیبانی کنند، آن هم پیش از آنکه سامانه‌های وسیع آبیاری توسعه یابند.

پژوهش تازه آبیاری جزر و مدی را به‌عنوان قطعهٔ گمشده پازل پیشنهاد می‌کند: برای صدها سال، جزر و مد خلیج فارس روزی دو بار آب شیرین را به پایین‌دست دجله و فرات می‌رساند و زمین‌های حاصلخیز متنوعی را برای ایجاد کانال‌های کوچک و نخلستان‌های خرما فراهم می‌کرد، بدون آنکه نیاز به زیرساخت‌های گسترده باشد.

به گفتهٔ پژوهشگران، این سامانه پایدار هیدرولوژیکی امکان کشاورزی فشرده و متنوع را فراهم کرد که زمینه‌ساز افزایش جمعیت و پیچیدگی‌های اجتماعی شد. اما با گذر زمان و شکل‌گیری تدریجی دلتای رودخانه‌ها در شمال خلیج فارس، دسترسی به جزر و مد کاهش یافت.

از میان رفتن این نظام طبیعی آبیاری، جوامع سومری را وادار ساخت تا به توسعهٔ سامانه‌های آبیاری بزرگ‌مقیاس مبتنی بر رودخانه روی آورند؛ پروژه‌هایی که نیازمند هماهنگی سیاسی، تمرکز قدرت، و پیدایش ایدئولوژی‌های تازهٔ دولت‌محور بودند.

هالی پیتمن، مدیر پروژهٔ باستان‌شناسی لاگاش در موزهٔ پن، گفت این یافته با شواهد باستان‌شناختی همخوانی دارد. او اظهار داشت:
«تغییرات سریع محیطی، نابرابری، تمرکز سیاسی و ایدئولوژی‌های نخستین جامعهٔ شهری جهان را پرورش داد.»

این پژوهش همچنین به بررسی تأثیر تغییر خط ساحلی بر دین و اسطوره‌شناسی سومری می‌پردازد. خدای سومری انکی، که آب‌های «شیرین» را از «تلخ» جدا کرد، ممکن است بازتابی از حافظهٔ گردش جزر و مدی باشد که آب شیرین و شور را در هم می‌آمیخت. به‌طور مشابه، اسطوره‌هایی همچون «اریدو جنسیس» و داستان طوفان جهانی احتمالاً الهام‌گرفته از سیلاب‌های ویرانگری بوده‌اند که در هنگام طغیان بهاری دجله و فرات، خلیج کوچک‌شدهٔ بین‌النهرین را در هم می‌کوبیدند.

با قرار دادن مورفودینامیک ساحلی در مرکز توجه روند شهرنشینی، این مطالعه پیدایش سومر را نه‌تنها به‌عنوان پیروزی نبوغ انسانی، بلکه به‌عنوان محصول یک گفت‌وگوی تکاملی میان انسان و آب‌های پیرامونش بازآفرینی می‌کند.